สถาปัตยกรรมเขมรในดินแดนไทยช่วงพุทธศตวรรษที่ 16-17 : ลำดับการสืบเนื่อง

Abstract

งานวิจัยนี้มีจุดประสงค์เพื่อศึกษาพัฒนาการสถาปัตยกรรมเขมรช่วงพุทธศตวรรษที่ 16-17 ในดินแดนไทย อันเป็นยุคสมัยที่ชุมชนอารยธรรมเขมรในภูมิภาคมีบทบาทสำคัญในการสร้างบ้านเมืองและศาสนสถานขึ้นเป็นจำนวนมาก ผลการวิจัยพบว่าสถาปัตยกรรมเขมรในช่วงพุทธศตวรรษนี้มีการพัฒนาสัดส่วนสอดคล้องกับองค์ประกอบสถาปัตยกรรมและงานประดับอย่างเป็นระบบ โดยเฉพาะการปรับปรุงสัดส่วนและแผนผังปราสาทช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ 16 ถึงต้นพุทธศตวรรษ 17 ในดินแดนไทย มีรูปแบบที่พัฒนาขึ้นเป็นองค์ประกอบสำคัญในแผนผังและรูปทรงของปราสาทในสมัยนครวัดและบายน โดยมีประเด็นสำคัญดังนี้ 1. การปรับสัดส่วนและแผนผังปราสาทเริ่มปรากฏขึ้นตั้งแต่ช่วงครึ่งหลังพุทธศตวรรษที่ 16 แผนผังปราสาทซึ่งขยายขนาดเป็นผังแบบเพิ่มมุม ประกอบด้วยมุมประธานและมุมย่อยด้านละ 3 มุม ริเริ่มขึ้นในแผนผังปราสาทตาเมือนธมและพัฒนาต่อมาในปราสาทหินพิมายและปราสาทนครวัด ส่งผลอย่างสำคัญต่อรูปทรงชั้นหลังคาปราสาทให้มีมุมย่อยและงานประดับเพิ่มมากตามไปด้วย การศึกษาได้พบประเด็นสำคัญว่ากลุ่มปราสาทที่มีมุขด้านหน้ามีแนวโน้มการขยายสัดส่วนมุขให้มีความกว้างมากขึ้น การปรับเปลี่ยนสำคัญพบที่ปราสาทหลังกลาง ซึ่งมีมุขด้านหน้าของปราสาทสระกำแพงใหญ่ โดยการก่อมุขยื่นจากมุมประธานเรือนธาตุ ซึ่งพบว่าจะมีการพัฒนาต่อมาด้วยการขยายขนาดของมุขจนมีความกว้างเท่ากับเรือนธาตุปราสาท และมีผลต่อการเพิ่มหลังคาปีกนกเชื่อมติดกับมุขปราสาทพนมรุ้ง อันเป็นองค์ประกอบสำคัญที่ปรากฏในแผนผังปราสาทสมัยนครวัดและบายน 2. การเพิ่มความสูงของปราสาทส่งผลให้เกิดการปรับระเบียบชุดฐานปราสาทจากเดิมซึ่งมีชุดฐาน 2 ชั้น ด้วยการเพิ่มชุดฐานปราสาทเป็น 3 ชั้น และไล่ระดับความสูงของเรือนธาตุปราสาท มุขหรือมณฑป สอดคล้องกับงานประดับบัวเชิงเรือนธาตุซึ่งมีแถวลวดบัวเพิ่มขึ้นจากระเบียบงานประดับปราสาทช่วงต้นพุทธศตวรรษที่ 16 สำหรับส่วนชั้นซ้อนและงานประดับซึ่งเปลี่ยนจากปราสาทจำลองเป็นนาคปัก สามารถกำหนดอายุได้ชัดเจนว่าเริ่มมีการปรับเปลี่ยนในกลุ่มปราสาทอิฐขนาดเล็กและปราสาทหินทรายขนาดใหญ่ช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ 16 ในสมัยพระเจ้าสุริยวรมันที่ 1 ทั้งนี้ความนิยมในสัดส่วนและงานประดับแบบปราสาทช่วงต้นพุทธศตวรรษที่ 16 ยังคงพบต่อเนื่องในภูมิภาคมาจนถึงช่วงพุทธศตวรรษที่ 17 3. การนำผลการศึกษาด้านพัฒนาการสถาปัตยกรรมตรวจสอบกับรูปแบบงานประดับศาสนสถานในดินแดนไทยช่วงพุทธศตวรรษนี้ได้ผลที่สอดคล้องกัน ช่วยให้มั่นใจในผลการศึกษาพัฒนาการสถาปัตยกรรมอันเป็นประเด็นหลักของวิทยานิพนธ์นี้ และช่วยให้การกำหนดอายุศาสนสถานในแต่ละท้องถิ่นมีความชัดเจนมากขึ้น

This research focuses on Khmer architectural development during the 11th to 12th century A.D. in northeast Thailand. This is the period when Khmer communities and sanctuaries were widely established and many inscriptions that recorded activities of the local ruling elites, who were related to the Angkor kings, have been found throughout the region. Based on pioneering research conducted by Jean Boisselier, M.C. Subhadradis Diskul, Henri Parmentier and other French scholars during 1940-1960s, this thesis investigates the change in architectural features and further addresses the architectural development in relation to local artistic tradition found in this region. The comparative research finds that, there is a significant interrelationship between Khmer architecture in northeast Thailand and Angkor. Many features, particularly in architectural proportion and building plan, in Baphoun and Angkor Wat style monuments can be traced back to developments in late 11th century provincial sanctuaries in Thailand. The findings can be summarized as follows : 1. The change in Khmer architectural proportion, both in plan and elevation, were initiated in the late 11th century sanctuaries. Changes in plan is particularly evident at Tameaun Thom where the redented sanctuary walls were enlarged with increased indents, a feature successively developed at Phimai and Angkor Wat resulting in the curve roof silhouette and multiplication of antefixes on the roof. A significant change in proportion is found at the brick sanctuary of Sra KampamgYai’s widen and protruding portico. Ensuing developments saw the enlargement of the portico with the width consistent with that of the tower. This resulted in the introduction of false-buttresses into Panom Rung’s cruciform plan which became a major element of Angkor Wat and Bayon style towers. These innovations enabled the greater size of the porches and the relatively higher proportion of the tower. 2. With the increase in height of the tower, architectural ornaments, such as the base and moldings, were raised with several monuments adding an additional base to the original series of two bases. The height of these bases was also subsequently raised. The most compelling evidence is that the Prasada and Mandapa of Prah Viharn have bases of different heights, a feature that Phimai modeled and was subsequently applied in Thommanon and Banteay Samrei in Angkor. The gradual increase in height and scale of the tower also influenced the order of the moldings with some sanctuaries adding a row of foliate molding to the foot-molding profile. Others sanctuaries applied a repetition of lotus-petal moldings and a similar pattern was continued in Angkor Wat and Bayon style towers. With the increasing height of the tower, the miniature Prasada, ornament on the roof structure of the early 11th century is replaced with multi-head naga antefix. The replacement can be dated to the end of 11th century during the reign of Suriyavarman I. However, both naga antefix and miniature Prasada decoration co-existed in sanctuaries found in Thailand up until the beginning of 12th century. 3. Presently, there is a concern about the locality of art style in northeast Thailand, where at least two stylistic groups of lintels and ornaments in Khleang and Baphoun have been defined and precisely dated. Moreover, the development of style and architectural form investigated in this thesis does seem to correlate with the historical background and the settlements along the ancient routes between Phimai and Dangraek range. However, there remains the question of how architecture can be tied in with archaeological evidence to further determine how valid the correlations are.